Een nieuwe beiaard voor de Raadhuistoren te Barneveld
Op 16 december 1998 vierde de Vereniging voor Plaatselijk Belang Barneveld haar honderdjarig bestaan. ter gelegenheid daarvan werd een nieuwe beiaard aangeboden aan het gemeentebestuur van Barneveld. Deze beiaard werd geplaatst in de Raadhuistoren en ingespeeld door de adviseur en beiaardier Henry Groen.
Plannen voor een voorslag
Al in 1995 leefde bij leden van de Vereniging voor Plaatselijk Belang Barneveld het plan een klein klokkenspel te plaatsen in de Raadhuistoren. Bij adviseur Henry Groen groeide stilaan het idee om het plan voor een klein klokkenspel om te buigen naar een handbespeelbare beiaard. Het bestuur van Plaatselijk Belang verzocht beiaardier/adviseur Henry Groen om dit plan nader uit te werken. In het voorjaar van 1995 was het bestek klaar. Vier klokkengieterijen kregen het verzoek een offerte te maken. Na een kritische vergelijking bleef uiteindelijk de Koninklijke Klokkengieterij Petit & Fritsen over. Zij hadden een gedegen uitwerking gemaakt van het plan en zij konden ook voldoen aan de geuite wens, namelijk het leveren van een speeltrommel.
| Een nieuwe toren De gietijzeren onderbouw van de toren van het uit 1862 daterende Raadhuis was vervaardigd door de Zwolse ijzergieter G.J. Wispelweij. In 1957 werd deze stijlvolle toren wegens bouwvalligheid vervangen door een achtkantig bouwseltje, vervaardigd door een Barneveldse aannemer. Bij een nadere inspectie door Gemeentewerken Barneveld bleek dit torentje dringend aan onderhoud toe. Na lang wikken en wegen besloot de Barneveldse gemeenteraad uiteindelijk om de achtkantige lantaarn uit 1957 te vervangen door een gereconstrueerde toren op basis van de bewaard gebleven oorspronkelijke bouwtekening. |
 |
Een beiaard van 44 klokken |
Een beiaardontwerp
Voor het ontwerp voor de ophanging van de klokken was de behuizing van de beiaard, de gereconstrueerde toren, een hard gegeven. De toren vormt de klankkast voor een beiaard en daarbinnen moet gezocht worden naar een technisch-muzikaal goede opstelling van het instrument. Daarnaast woog de artistieke vormgeving zwaar, zeker omdat het nieuwe instrument de zichtbare bekroning vormt van een vrijstaand monument. Er is daarom gekozen voor een ontwerp in vier rijen waarbij de klokken met afvallende hamers zoveel mogelijk aan de voorzijde zijn bevestigd. Het publiek kan dan de speelhamers die bij het trommelspeelwerk behoren, zien afvallen. Op sommige rijen hangen loze hamers om het symmetrisch patroon niet te onderbreken. Aan de achterzijde is een ruimte gespaard voor onderhoudswerkzaamheden. De klokken zijn bewust niet ver buiten de stijlen geplaatst om zo in de verschijningsvorm al het intieme verscholen karakter van het instrument te benadrukken. Het te verwachten klankkarakter (binnenkant) is op deze manier al af te lezen aan de buitenkant.
Klokken
In de herfst van 1998 werden de 44 Barneveldse klokken gegoten waarvan veertien stuks met randversiering en gietersopschrift. De omvang van de beiaard werd: g 2 t/m d 6. Het gewicht van de klokken bedroeg 1040 kg. De klokken werden gestemd in 1/5 komma middentoonstemming, een stemming die Gottfried Silbermann regelmatig toepaste bij nieuwe orgels en clavecimbels.
Klankkarakter
Gezien het lichte karakter van het instrument en de specifieke stemming van de klokken zal vooral oude muziek goed tot zijn recht kunnen komen. Omdat het bij deze muziek in hoofdzaak gaat om een levendige ornamentiek (articulatie) en een lichte toongeving en minder om een grote klankexpressie is er gekozen voor een toetsdiepgang van vier centimeter en relatief kleine klepelafstanden. Mede door de intonatie en de smeedijzeren klepels is de klank van de beiaard als mild, helder en zilverachtig te benoemen.
Klepels en hamers
De klepels en de hamers zijn vervaardigd door smederij Rombout te Buurmalsen geheel naar enkele beproefde17e-eeuwse voorbeelden. De hamerstelen werden uit één stuk gesmeed met bronzen bussen als scharnierpunt. De sierlijke slaglichamen zijn met spieverbindingen bevestigd op de stelen. De hamers zijn zichtbaar voor het publiek aan de buitenkant van de klokken gemonteerd.
Opstelling van de beiaard
Er is gekozen voor een klassieke opstelling in drieën. Van boven naar beneden de klokkenkamer, daaronder de klavierkamer en daar weer onder de trommelkamer. Een beproefde opstelling die veel is toegepast in de 17e eeuw tijdens de bloeitijd van de beiaardkunst. De klokken zijn dus opgehangen in de nieuwe gereconstrueerde lantaarntoren. Het klavier is geplaatst in de gietijzeren onderbouw van de toren. Het trommelspeelwerk staat in een zware houten onderbouw op de zolder van het Raadhuis.
 |
Het handspel Omdat de ruimte in de klavierkamer zeer beperkt is, is er gekozen voor een verkort vieroctaafs klavier (manuaal c onder pedaal c) waarbij de hart op hart maten van de pedalen iets verkleind zijn om ruimte te winnen teneinde de klaviermaten daadwerkelijk te kunnen verkleinen. Ook de zitbank is verkleind. De beiaardier dient het doorgangsluik te sluiten en de zitbank op dit luik te plaatsen om recht voor het klavier te kunnen plaatsnemen. Het gehele klavier is gemaakt van eikenhout benevens de manuaaltoetsen. Er is veel zorg besteed aan het weren van allerlei storende bijgeluiden in het klavier. Verder was de intonatie een zeer belangrijk aandachtspunt. Het handspel is ingericht met gerichte tuimelaars. |
 |
Trommelspeelwerk
De speeltrommel werd omstreeks 1910 vervaardigd door Léon van Rie, ‘Horlogerie Monumentále et Carillons’ te Quaregnon les Mons in België. De trommel telde 30 maten en 21 banen en is uitgebreid naar 60 maten. De originele schuifnoten waren niet meer beschikbaar. Thans is gebruik gemaakt van een restant antieke vaste noten. De trommel wordt elektrisch aangedreven en krijgt elk half uur een signaal via de moederklok van het computerspeelwerk. De verstoken melodieën klinken na de uur- en halfuurslag. De trommel is versteekbaar volgens het verloren tuimelaarprincipe waarbij er 34 hamers beschikbaar zijn voor 20 lichters. 21 klokken zijn voorzien van hamers. Dertien klokken hebben dubbele hamers. Alle 34 afvallende hamers zijn aangesloten volgens het broeksysteem. Vanwege de beperkte ruimte zijn de meeste hamers vier tot vijfmaal gebroekt. Een enkeling heeft zelfs zes broekverbindingen. Ook de doorvoer van de draden door de klavierkamer achter het stokkenklavier is aangelegd met broekverbindingen omdat de sleufopening in het bellenplat zich niet recht boven de sleufopening in de vloer van de klavierkamer bevindt.
Computerspeelwerk
Er is een modern Petit & Fritsen computerspeelwerk geplaatst. De 26 magneethamers zijn op statieven gemonteerd op het klokkenframe binnenin de klokkenkamer. Het computerspeelwerk wordt gebruikt voor huwelijken en andere representatieve gelegenheden.
Volwassen miniatuur
Terugkijkend op dit project kunnen we concluderen dat in een zeer beperkte ruimte de lichtste handbespeelbare beiaard ter wereld is gemaakt, uitgerust met twee automatische speelwerken. Het instrument is zeer compact gebouwd. In een ruimte van een meter in het vierkant, een ruimte waar je net in kan staan, hangen thans 44 bronzen beiaardklokken met alle toebehoren als klepels, speelhamers, veren, tuimelaars en een wirwar van draden om het mechaniek te verbinden met de klepels en de hamers, alles even functioneel, doelmatig en bedrijfszeker ingericht.
© Alle foto's Hans van Dijk